Bóng Nước

Còn gọi là nắc nẻ, móng tay lồi, phượng tiên hoa, cấp tính tử, bông móng tay, balsamina.

Tên khoa học fmpaíiens balsamina L. Thuộc họ Bóng nước Balsaminaceae.

A. Mô tả cây

Cỏ mọc hàng năm, có thể cao 40cm. Lá mọc so le, có cuống, hình mác, đầu nhọn, mép có răng cưa rất rõ, đài 7-8cm, rộng 2-2,5cm. Hoa mọc ở nách lá, lưỡng tính không đều, màu đỏ hay trắng, 5 lá dài cùng màu với tràng, không đều. Lá dài trước hình cựa, 5 cánh, 5 nhị, chỉ nhị ngắn, bao phấn dính sát nhau chung quanh nhụy, 5 lá noãn họp thành bầu thượng 5 ô, mỗi ô đựng nhiều noãn. Quả nang nứt thành 5 mảnh xoắn lại tung hạt đi xa.

B. Phân bố thu hái và chế biến

Mọc hoang và được trồng làm cảnh tại nhiều vườn ở khắp nước ta. Còn thấy mọc và trồng ở miền nam Trung Quốc, Ấn Độ.

Người ta dùng thân và cành làm thuốc: Mùa hạ và thu, hái cây trừ bỏ rễ, lá và hoa quả, phơi hay sấy khô, hoặc nhúng vào nước đun sôi rồi phơi hay sấy khô. Có thể dùng tươi.

Ngoài ra người ta còn dùng hạt bóng nước với tên cấp tính tử. Hái quả chín về phơi khổ, đập lấy hạt, phơi lại cho khô. Còn dùng lá tươi làm thuốc.

Cây bóng nước và tác dụng chữa bệnh của nó

C. Thành phần hoá học

Trong toàn thân cây bóng nước có axit p- hydroxybenzoic có tính chất kháng sinh, axit gentisic, axit ferulic, axit p- cumaric, axit sinapic, axit cafeic, ngoài ra còn scopoletin (Hegnauer R Chemotaxonomie der Pflanzen (III), 1964, 230).

Lá chứa axit xinnamic (nhục quế toan) kaempferol- 3 arabinozit và kaempferol.

Thân chứa kaempferol 3- glucozit, quexetin, pelargonidin, cyaniđin, và delphindin.

Hạt chứa 17,9% chất béo. Trong chất béo có thành phần chủ yếu là axit parinaric hay axit A9, 10, 13, 15, -octadecatetraenoic (khoảng 27%) balsaminasterol c'7H*0O (Hegnauer R., 1964). Ngoài ra còn có alpha sipinaterol (khoảng 0,015%) saponin, các đa đường (khi thủy phân cho glucoza và fructoza).

Hoa chứa lawsone, lawsonemetylele. Ngoài ra còn tùy theo màu sắc của hoa mà thành phần thay đổi: Hoa trắng chứa Ieucocyanidin, leucodelphinidin, hoa tím chứa malvidin glucozit, hoa đỏ chứa pelargonidin, paeonidin và delphinidin dưới dạng clucozit. Dịch ép của hoa bóng nước có tác dụng kháng sinh mạnh.

D. Công dụng và liều dùng

Cây bóng nước được ghi trong “Bản thảo cương mục” với tên phượng tiên, hạt bóng nước được ghi trong “Cứu hoang bản thảo” Với tên “ Cấp tính tử”. Theo những tài liệu cổ toàn cây có vị cay, tính ôn, hơi có độc, có tác dụng khử phong thấp, hoạt huyết, chỉ thống, thường dùng chữa phong thấp, bị thương sưng đau, rắn rết cán. Ngày uống từ 4 đến 12g dưới dạng thuốc sắc. Dùng ngoài không kể liều lượng. Sách cổ nói phụ nữ có thai không dùng được.

Hạt có vị hơi đắng, tính ôn, hơi có độc, vào hai kinh can và tỳ, có tác dụng giáng khí, hành ứ, thường dùng chữa kinh nguyệt bế tắc, đẻ khó, nấc nghẹn, hóc xương. Ngày dùng 3 lần,  mỗi lần 4-6g dưới dạng thuốc bột hay viên. Lá được dùng nấu nước gội đầu làm cho tóc mọc tốt