Hoa Huệ

Polianthes tuberosa L.

Tên khác: Huệ.

Tên nước ngoài: Tuberose (Anh), tubéreuse (Pháp). 

Họ: Thùa (Agavaceae). 

Mô tả

     Cây thảo, sống hàng năm hoặc nhiều năm. Thân rễ dạng củ, thuôn như quả lê, đường kính 1-1,2 cm, màu nâu. Lá không cuống, mọc tụ họp thành hình hoa thị ở gốc, hình dải hẹp dài, gốc có bẹ, đầu nhọn hoặc hơi tù, gân lá song song, hai mặt nhẵn, mặt trên bóng.

Cụm hoa mọc từ thân rễ thành chùm dài 15 - 20 cm trên mặt cán đài khoảng lm. Ở nách mỗi lá bắc, có hai hoa màu trắng rất thơm; tràng đơn hay kép, có ống hẹp loe ở đầu; nhị đính vào họng của ống tràng; bầu hạ, 3 ô.

Quả chứa nhiều hạt dẹt.

Mùa hoa: gần như quanh năm, rộ vào tháng 6-9.

Phân bố, sinh thái

         Chi Polianthes L. ở Việt Nam chỉ có một loài hoa huệ trên. Cây có nguồn gốc từ Mêhicô, sau được du nhập ra nhiều vùng khác của thế giới. Cây được trồng nhiều ở các quốc gia Đông Nam Á, Ấn Độ và Trung Quốc.

        Ở Việt Nam, hoa huệ là cây trồng khá quen thuộc, nhưng không rõ thời gian được nhập nội từ bao giờ. Cây trồng rải rác khắp các tỉnh trên toàn quốc. Với mục đích làm cảnh, hoa huệ thường được trồng ngay tại vườn gia đình hay trồng trong chậu, ở vùng ngoại ô các đô thị, hoặc ở những nơi có chùa chiền, cây được trồng đại trà trên  cánh đồng, để bán, đáp ứng nhu cầu dùng trong việc tín ngưỡng của người dân.

       Hoa huệ là cây ưa ẩm, ưa sáng. Do là loại cây trồng từ lâu, nên người ta cũng đã lai tạo ra các giống hoa huệ thích nghi được với các vùng trồng khác nhau. Bên cạnh giống hoa to, hoa mọc dày đang được trồng với mục đích thương mại, trong nhân dân (chủ yếu ở miền Bắc) vẫn còn giống hoa huệ cũ, hoa nhỏ, ít hoa và có mùi thơm dịu hơn so với giống hoa huệ trên.

      Hoa huệ là cây sống nhiều năm, ra hoa nhiều và đã thấy kết quả, nhưng hiện không thấy tài liệu nào đề cập xem cây có gieo trồng được bằng hạt hay không. Cách nhân trồng truyền thống vẫn là cách trồng bằng nhánh con. Cây trồng cho thu hái hoa ngay trong năm đầu tiên. Đến mùa đông, cây có hiện tượng bán tàn lụi (cây trồng ở miền Bắc), đến đầu mùa xuân lại mọc lên những nhánh mới.

Bộ phận dùng

      Hoa và củ.

Tác dụng dược lý 

        Bốn spirostanol saponin phân lập từ cao chiết methanol phần dưới mặt đất của cây hoa huệ thể hiện hoạt tính độc hại tế bào in vitro đối với tế bào bệnh bạch cầu tiền tuỷ bào của người HL - 60 và tế bào ung thư biểu mô có vảy ở  miệng người HSC - 2 (Mimaki Y et a!., 2002). Sáu polianthosid B, C, D, E, F, G phân lập từ thân hành tươi cây hoa huệ có hoạt tính độc hại tế bào đối với tế bào HeLa (Jin J.M et al., 2004).

       Hoạt tính kháng nấm của dịch cất cô đặc có mùi thơm của hoa huệ và một số thành phần của nó được đánh giả về tác dụng đối với sự tăng trưởng sợi nấm của nấm Collectotrichum glorosporioides trên môi trường thạch - khoai tây - dextrose. Dịch cất cô đặc hoa huệ chỉ thể hiện hoạt tính ức chế nhẹ ở nồng độ 500mg/lít. Tuy vậy 3 thành phần có trong dịch chiết cô đặc là geraniol, indol và methyl anthranilat có tác dụng ức chế hoàn toàn sự tăng trưởng sợi nấm ở nồng độ này (Sebastian E. et al., 2005).

Công dụng

      Hoa huệ có tác dụng lợi tiểu, gây nôn. Ở một số địa phương, nhân dân dùng củ chữa sốt rét và hóc xương. Để chữa hóc xương, giã nát củ, vắt lấy nước, nhỏ vào cuống họng (tránh nhỏ vào răng) (Võ Văn Chi, 1997,586).

       Ở Ấn Độ, theo kinh nghiệm y học dân gian thân hành dưới dạng phơi khô tán bột hoặc rượu thuốc được dùng làm thuốc trị bệnh lậu. Thân hành giã nát được bôi lên da cùng với nghệ và bơ để chữa các mụn mủ đỏ nhỏ làm cho trẻ sơ sinh đau đớn khó chịu, và cũng được dùng dưới dạng thuốc nhão với dịch ép cỏ gà để bôi trị hạch sưng (hạch xoài) [Kirtikar K.R et al., tập 4, 1998: 2474; Nadkarni K.M, 1999: 997].

      Các vảy của thân hành có hoạt tính chống co thắt. Ở Philippin, nước sắc thân hành được dùng làm thuốc trị bệnh lậu, thân hành cũng được dùng làm thuốc đắp nóng làm mưng mủ. Chat methyl anthranilat trong tinh dầu được dùng trong nước hoa (Perry L.M et al., 1980: 14). Ở Dominica, nhân dân dùng thân hành cây hoa huệ trị chứng ra mồ hôi và phụ nữ dùng hoa huệ dưới dạng chè thuốc hãm uống để tăng cường sức khoẻ (Ososkí A.L. et al., 2002).