Sắn Dây

Pueraria lobata (Willd.) Ohwi

Tên đồng nghĩa: Pueraria thomsonii Benth., p. trilobata Backer, p. hirsuta Schneid.

Tên khác: Bạch cát, khau cát (Tày), bẳn mắm kéo (Thái).

Tên nước ngoài: Kudzu bean, kudzu vine (Anh); koudzou (Pháp).

Họ: Đậu (Fabaceae).

Mô tả

Dây leo. Rễ củ mập, nạc, có nhiều bột. Thân cành hơi có lông. Lá kép, mọc so le, gồm 3 lá chét, lá chét hình trứng rộng, đầu nhọn, mép nguyên hoặc chia thùy, dài 7 - 15 cm, rộng 5-12 cm, lá chét giữa lớn hơn, có lông áp sát ở cả hai mặt, gân gốc 3; cuống lá kép dài 1,3 - 1,6 cm; lá kèm hình mác nhọn.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành chùm dài 15 - 30 cm; hoa thơm, màu xanh lơ hoặc xanh tím; lá bắc có lông; đài hình chuông, có lông áp sát màu vàng, chia 4 răng, có 1 răng rộng hơn; tràng có cánh ngắn, cánh cờ hình mắt chim rộng 1,8 cm có tai ngắn; nhị một bó; bầu dài gấp hai lần vòi nhuỵ, có lông mịn.

Quả đậu, dẹt, dài khoảng 8 cm, thắt lại giữa các hạt, có nhiều lông màu vàng nâu.

Mùa hoa : tháng 9 -10; mùa quả : tháng 11-12.

Tránh nhầm với cây sắn dây mọc hoang ở đồi núi, không được khai thác và sử dụng vì rễ của cây nhỏ, gầy, ít bột, nhiều xơ, có vị hơi đắng.

Phân bố, sinh thái

Pueraria DC. là chi nhỏ, gồm các loài là dây leo quấn, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á (16 loài); Việt Nam có 5 loài. Một số loài có rễ củ, nhiều tinh bột được dùng làm thực phẩm hay làm thuốc; vài loài khác có tác dụng phủ đất, lấy lá làm thức ăn cho gia súc. Cá biệt có loài p. tuberosa (Roxb. ex Willd.) DC. Itíọc ở Nêpan, Pakistan và Ân Độ, rễ củ có độc, thường dùng để duốc cá.

Sắn dây vốn có nguồn gốc từ hoang dại, thường mọc ở ven rừng kín thưòng xanh ẩm hoặc theo hành lang ven suối; ở độ cao đến 2000 m (Praptiwi, 1999 in PROSEA, N° 12 - Med & pois. Pl. (1): 417 - 420). Cây có vùng phân bố rộng từ Đông Ân Độ đến Mianma, Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia... sắn dây còn được nhập sang vùng Nam Hoa Kỳ và một vài nước khác ớ Nam châu Mỹ. Hiện nay nó đã trở thành cây trổng phổ biến ở Trung Quốc (Quảng Tây, Vân Nam, Hải Nam, Đài Loan), Việt Nam, Lào và hầu hết các nước khác ở vùng Đông Nam Á. Tuy nhiên qua quá trình chọn giống và nhân trồng ở nhiều nơi, người ta đã tạo ra nhiều giống sắn dây khác nhau.

Ở Việt Nam, sắn dây cũng được trồng từ lâu đời từ miền núi đến đồng bằng. Cây ưa sáng, có biên độ sinh thái khá rộng, có thể sinh trưởng phát triển tốt trên nhiều loại đất và ở các vùng tiểu khí hậu khác nhau- Nhiệt độ trung bình từ 20°C ở Trung Quốc) đến 26'C vùng nhiệt đới). Cây sinh trưởng phát triển mạnh trong mùa mưa ẩm (xuân - hè và hè - thu), chịu được hạn do có hệ thống rễ củ phát triển. Cây trồng ở các tỉnh phía bắc có hiện tượng rụng lá và tàn lụi một phần vào mùa đông. Cây trồng thường có hoa quả vào năm thứ 2. Cá biệt ở những nơi đất tốt và có giá thể leo đầy đủ, cây có thể ra hoa quả ngay trong năm đầu tiên, sắn dây có khả năng tái sinh dinh dưỡng khỏe, trước khi vào thời kỳ lụi đông, người ta cắt bỏ phần thân già để sang năm cây mọc chồi mới. Từng đoạn thân, cành bánh tẻ đem vùi xuống đất cũng có khả năng nảy mầm.

Cách trồng

Sắn dây không đòi hỏi môi trường sống khắt khe, nhưng muốn có năng suất cao, nên trồng ở chỗ có đủ ánh sáng, tầng đất dày, tơi xốp, nhiều mùn, tiện tưới tiêu. Giống sắn dây Việt Nam thường được trồng từng bụi xung quanh vườn, bờ ao, mé rừng. Các giống sắn dây nhập từ Trung Quốc, Ân Độ có dây nhỏ và ngắn hơn, có thể trồng thành ruộng.

Sắn dây được nhân giống bằng đoạn thân, về mùa đông, trước khi đào củ, chọn đoạn thân bánh tẻ ở giữa để làm giống. Đối với giống sắn dây Việt Nam, cắt thành đoạn có 3 - 5 mắt, cuộn tròn, có thể trồng ngay hoặc ủ mầm. Đối với các giống nhập nội, cắt mỗi đoạn dài 10 - 12 cm, có một mắt, ủ trong cát ẩm đến khi bắt đầu nảy mầm mới đem trồng.

Sắn dây Việt Nam chủ yếu được trồng theo kiểu tận dụng đất. Chỉ cần một khoảng đất nhỏ bên cạnh những cây thân gỗ (tránh trồng cạnh cây xoan). Đào thành hố sâu 50 cm, rộng 1 - 1,2 m, dùng rơm rác ủ mục, phân chuồng thật hoai, tro bếp trộn với đất cho vào gần đầy hố. Sau đó, đặt mầm giống, lấy đất nhỏ lấp bằng miệng hố rồi phủ rơm, rạ và tưới ẩm. Khi cây mọc, tỉa bớt mầm, để lại mỗi gốc 2-3 mầm khỏe nhất và bắt cho leo vào cây thân gỗ ở xung quanh. Khi cây đã leo lên giàn, dùng đất mùn, tro, phân mục trộn lẫn đắp vào gốc cho cao hơn mặt đất. Nói chung, không cần chăm bón gì đặc biệt, ngoài việc giữ cho đất đủ ẩm và không bị úng ngập.

Sắn dây trồng kinh doanh chủ yếu dùng giống nhập nội. Những giống này nhỏ cây, củ ngắn, ít xơ và nhiều tinh bột. Mặc dù là cây dễ trồng, nhưng để đạt hiệu quả kinh tế cao, cần chọn đất có cấu tượng nhẹ, tầng đất mặt dày khoảng 50 - 70 cm. Đất cần cày sâu, để ải, đập nhỏ, lên luống cao ít nhất 35 - 40 cm, mặt luống rộng 70 - 80 cm. Vào cuối tháng 2, đầu tháng 3, cuốc một hàng lỗ dọc chính giữa mặt luống, sâu 20cm, cách nhau 50 cm, mỗi lỗ trộn 1 - 2 kg phân chuồng hoai muc, sau đó đặt một hom giống (chọn những hom có mầm to, mập), dùng tro bếp phủ lên trên và lấp đất cho gần đầy miệng lỗ, rồi tưới giữ ẩm.

Thông thường, mỗi gốc có thể mọc 3-4 mầm, cần tỉa bớt, chỉ giữ lại một mầm khỏe nhất. Khi mầm dài 1,5 - 2 m, bấm ngọn để kích thích ra nhiều chồi nhánh và lá, tăng khả năng quang hợp. Nếu để 2 năm mới thu hoạch, đến năm thứ hai cây ra hoa. Khi cuống hoa mọc dài 7-10 cm, cần ngắt bỏ. Nếu để cây ra hoa, củ sẽ không lớn tiếp và bị xơ, rỗng ruột.

Sắn dây là cây leo, thân dài có nhiều đốt, dễ ra rễ từ các đốt thân. Nếu để bò lan trên mặt đất, rễ phụ ra nhiều, cỏ sẽ nhỏ. Vì vậy, tốt nhất nên dùng cọc làm giàn cho cây leo. Giàn leo cần làm sớm khi cây mới mọc khỏi mặt đất; làm quá chậm, dây dài cuốn vào nhau, khó chăm sóc. Nếu không có cọc làm giàn leo, có thể để cây bò trên mặt đất, nhưng phải thường xuyên nhấc dây, không để rễ phụ bám xuống đất.

Trong suốt quá trình sinh trưởng, cần thường xuyên giữ cho ruộng đủ ẩm, thoát nước, vét rãnh vun gốc, không để củ lộ ra. Nếu có cỏ dại, cần nhổ bỏ.

Sắn dây là cây chịu phân, càng bón thúc nhiều càng tốt. Chủ yếu dùng phân chuồng, tro bếp, kali hoặc nước phân, nước giải. Phân chuồng và tro bếp có thể bón theo rạch cách gốc 10-15 cm, rắc phân rồi phủ đất lại. Khi cây cao 30 - 40 cm, bắt đầu bón thúc lần đầu. Về sau cứ 1 tháng bón một lần, bón liền trong 8 - 9 tháng.

Cây ít bị bệnh, nhưng có thể bị dế hại cây non, bọ rùa, rệp hại lá. Cần theo dõi để phòng trị kịp thời.

Sắn dây trồng sau một năm có thể thu hoạch. Nếu cây sinh trưởng kém, có thể để đến mùa đông năm sau. Cần thu hoạch lúc cây tàn nhưng chưa nảy mầm trở lại. Khi đào củ chú ý không làm củ bị đứt, gãy. Củ đem rửa sạch, cạo bỏ vỏ, cắt thành khúc hoặc thái lát đem chế biến.

Bộ phận dùng

Rễ củ, thu hái từ cuối tháng 10 đến tháng 3-4 năm sau. Rễ đào về, rửa sạch đất cát, bóc bỏ lớp vỏ bên ngoài, cắt thành từng khúc dài 10-15 cm. Nếu đường kính rễ quá to, thì bổ dọc làm đôi. Có khi thái thành từng miếng dày 0,50 - 1 cm. Xông diêm sinh rồi phơi hoặc sấy khô được cát căn. Nếu chế bột sắn dây thì giã rễ nhỏ, gạn lấy tinh bột, lọc nhiều lần.

Thành phần háa học

Rễ sắn dây chứa các thành phần sau :

- Các dẫn chất isoflavon như puerarin (1) daid/ein (2) daidzin (3) daidzein-7-4'-diglucosid (4), 4. methyl puerarin. Daidzein và đaidziti là những O-glucosid còn puerarin là C-glucosiđ của daidzein.

Bằng phương pháp phân tích sắc ký lớp mỏng và sắc ký lỏng cao áp, nhiều hợp chất isoflavonoid khác đã được phân lập và xác định như íbrmononetin, 3' hydroxy puerarin, 6"- O-D-xylosyl puerarin, 3' inethoxy puerarin, puerarin - 4'-0-D-glucosiđ, 8C - apiosyl (1 -» 6) glucosid của daidzein và genistin.

Một dẫn chất coumestan là puerarol (5) cũng được phân lập từ rễ củ (CA. 109, 1998, 176147 m).

Kinjo, Junei, Kurrusavva Junichi đã phân tích thành phần hóa học trong rễ củ sắn dây, thấy ngoài các 8C - apiosyl (1 —» 6) glucosid của daidzein và genistin, còn phát hiện 13 isoflavonoid (CA. 108, 1988, 183644 K).

Hai chất isoflavon dime kudzuisoflavon A (6) và (B) (7) được Hakamatsuka, Takashi. Shinkai Keujii phát hiện trong tế bào sắn dây nuôi cấy mô (CA. 117, 1992, 44577 g).

Rễ sắn dây còn chứa các glucosid loại olean triterpen như kudzusaponin SA I (10) SA,, SA3 và C mà cấu trúc được xác định là :

-3-O-p-D - galactopyranosyl-(l —> 2)- p - D - glucurono pyranosyl soyasapogenol A;

-3-O-P-D - galactopyranosyl-l(l —>2)- p - D - glucuronopyranosyl soyasapogenol A- 22 - o - ơ. -L arabinopyranosid.

- 30 - a - L. rhamnopyranosyl (1 -> 2) - p - D - galactopyranosyl (1 - 2) - p - glucuronopyranosyl - soyasapogenol A - 22 - o - a - L. arabinosid và - 30 - a - L. rhamnopyranosyl -(1 —> 2) - p ■ D ■ galactopyranosvl (1 2) - p - O- glucuronopyranosyl lcudzusapogenol - C- 21-0-P" D - glucopyranosiđ.

(Araotonionod CA. 123. 1995, 222793 h).

Các sapogenin với bộ khung olean cũng được tìm thấy trong rễ sắn dây là kudzusapogenol A (11) Kudzusapogenol B (12) Kudzusapogenol c (13) Sophoradiol (14) Cantoniensistriol (15) Soyasapogenol A (16) Soyasapogenol B (17).

Từ hoa sắn dây, người ta đã chiết được một saponin triterpenic mà cấu trúc đã được xác dinh là 3- O- [a - L rhamnopvranosvl - (1 -» 2) - a - arabinopvranosyl . - (1 -» 2) p - D glucuronopyranosyl] sophoradiol (18). Còn chất saponin tương tự Sophoradiol- 3 - o - a - L rhamnopyranosyl (1 -» 2) p - D - galactopyranosyl (1 -> 2) - p glucopyranulosid (19) lại được tìm thấy trong hoa và lá.

Kinjo Junei; Takeshita Takashi; đã chiết được từ hoa sắn dây một dẫn chất glucosyl tryptophan PF-P. có cấu trúc như sau :

Chất này có tác dụng bảo vệ gan, và giải độc rượu. (CA. 110, 1989, 92054 ìn; CA. 111, 1989, 108996 d).

- Các dẫn chất tryptophan và các glucosid  cũng được coi là những tác nhân làm hạ đường huyết (CA. 112, 1990, 62607 t).

Chất 7- (6 - o - malonyl - p - D - glucopyranosyl (oxy)- 3 - (4 - hydroxy phenyl) - 4 - H - 1 - benzopyran 4 on từ sắn dây (21) là chất ức chế aldose reductase, được dùng trong điều tri bệnh đái tháo đường, bệnh về võng mạc, đục thủy tinh thể... (CA. 112, 1990,42557 y).

Kudzusaponin SA3 có hoạt tính chống độc cho gan (antihepatotoxic) (CA. 127, 1997, 303284 c).

Một số chất như glucosid pyron (22) và isoflavon glycosid (23) từ sắn dây là thành phần của một loại mỹ phẩm làm cho sáng da (CA. 123, 1995. 208648Z; CA. 123, 1995, 208469a).

Tác dụng dược lý

1. Tác dụng đối với tim mạch: Thử nghiệm trên chó, flavon toàn phần của sắn dây tiêm thẳng vào động mạch vành với liều 1 mg/kg dẫn đến lưu lượng mạch vành tăng trung bình 24 ± 5% và sức kháng mạch vành giảm 19 ± 3%, nếu tăng liều 2 mg/kg thì lưu lượng mạch vành tăng 53 ± 6% và sức kháng giảm 34 ± 7%; tác dụng trên kéo dài trong vòng 3 phút .Còn bằng đường tiêm tĩnh mạch phải dùng liều flavon toàn phần cao hơn : 20 mg, 30 mg/kg thì lưu lượng mach vành tăng 15 ± 4%, 44,9% và sức kháng mạch vành giảm 13,4%, 28 ± 6%.

Hoạt chất puerarin trên chó tiêm tĩnh mạch với liều 20 mg/kg làm tăng lưu lượng mạch vành 36 ± 7% và sức kháng giảm 25 ± 3%, tác dụng này kéo dài trong vòng 5 phút. So sánh với papaverin dùng bằng đường tiêm tĩnh mạch với liều 2 mg/kg, tác dụng gây dãn mạch vành của thuốc tương đương với flavon toàn phần dùng liều 30 mg/kg và với puerarin dùng liều 20mg/kg, nhưng có khác nhau là papaverin làm tăng lượng tiêu thụ oxygen còn sắn dây lại làm giảm lượng tiêu thụ oxygen của cơ tim.

Trên chó gây thiếu máu cơ tim thực nghiệm bằng pituitrin dẫn đến lưu lượng mạch vành giảm, sức kháng mạch vành tăng, sau khi dùng pituitrin 4 phút, dùng flavon toàn phần của sắn dây với liều 20 - 30 mg/kg tiêm tĩnh mạch thì lưu lượng mạch vành nhanh chóng hồi phục trở lại bình thường, sức kháng mạch vành giảm nhưng huyết áp vẫn cao. Điều đó chứng tỏ flavon toàn phần đối kháng được tác dụng gây co thắt mạch vành của pituitrin, nhưng không đối kháng được tác dụng gây tăng huyết áp của chất này.

Trên chó đã dùng reserpin trước để làm tiêu kiệt hết lượng catecholamin trong mô tim, dạng flavon toàn phần với liều 30 mg/kg và puerarin với liều 20 mg/kg có tác dụng làm tăng lưu lượng mạch vành và giảm sức kháng mạch vành. Những kết quả này giống với kết quả thí nghiêm trên chó không dùng reserpin. Điều này chứng tỏ hiện tượng làm dãn mạch vành của sắn dây không liên quan đến catecholamin mà là do tác dụng dãn cơ trực tiếp.

Puerarin trên chó thí nghiệm tiêm tĩnh mạch với liều 20 mg/kg có tác dụng hạn chế phạm vi nhồi máu cơ tim thực nghiệm. Trên lâm sàng ở những bệnh nhân nhồi máu cơ tim cấp tính, puerarin trên tĩnh mạch với liều 4-5 mg/kg sau đó 4 giờ tiếp tục tiêm truyền tĩnh mạch puerarin với liều 4-5 mg/kg, kết quả các chỉ số tiêu hao oxygen của cơ tim, men phosphocreatine - kinase, SST tăng cao, £Q bệnh ly và phạm vi nhồi máu cơ tim đều giảm so với lô đối chứng. Những kết quả trên là cơ sở khoa học cho việc giải thích tác dụng điều trị bệnh mạch vành của sắn dây trên lâm sàng.

a) Tác dụng hạ huyết áp. Plavon toàn phần của sắn dây, tiêm tĩnh mạch với liều 5 - 30 mg trên chó, meo gây mê và không gây mê đều có tác dụng hạ huyết áp. Trên chó gây cao huyết áp do thận hoặc cao huyết áp nguyên phát, cao cồn sắn dây cho thẳng vào dạ dày với liều 2 g/kg có tác dụng hạ huyết áp trên một số chó. Flavon toàn phần trên chó gây mê với liều lmg/kg tiêm vào động mạch cảnh có tác dụng làm giảm trở lực tuần hoàn não, máu lưu thông càng nhanh; với liều 1 - 4 mg/kg trên động mạch đùi trên chó gầy mê có tác dụng làm dãn mạch ngoại vi.

Cao sắn dây với liều 750 mg/kg tiêm tĩnh mạch có khả năng đối kháng với tác dụng kích thích tim của isoprenalin, ngoài ra còn làm giảm nhịp tim và gây hạ huyết áp. Trên mạc treo ruột chuột nhắt trắng nhỏ dung dịch puerarin 0,5% có tác dụng đối kháng với những hiện tượng do adrenalin gây nên như gây co bóp các vi động mạch, lưu lượng tuần hoàn giảm.

b) Tác dụng chống loạn nhịp tim. Puerarin, daidzein và dạng chiết cồn từ sắn dây, trên chuột cống trắng và chuột nhắt trắng với những mô hình gây loạn nhịp tim bằng aconitin, bari clorid, calci clorid cloroform và thắt động mạch vành trái trước đều có tác dụng đối kháng rõ rệt với loạn nhịp tim do các tác nhân trên gây nên. So sánh tác dụng của 3 dạng thuốc trên thấy rằng daidzein có tác dụng kháng loạn nhịp tim tương đối mạnh, đối với các loạn nhịp tim trên đều có tác dụng rõ rệt, dạng chiết cồn có tác dụng giống với daidzein; điều đó chóng tỏ daidzein là thành phần chủ yếu có tác dụng chống loạn nhịp tim. Còn puerarin với liều tương đương có tác dụng đối kháng rõ rệt với loạn nhịp do aconitin và bari clorid gây nên, giảm nhẹ mức độ loạn nhịp do thiếu máu cơ tim, còn tác dụng đối kháng với rung thất thì không bằng daidzein. Những kết quả trên chứng minh việc dùng sắn dây để phòng ngừa và điều trị rối loạn nhịp tim đặc biệt là trong trường hợp thiếu máu cơ tim là có cơ sở khoa học:

c) Tác dụng đối với tuần hoàn não. Trên chó gây mê, dùng máy đo lưu lượng điện từ trực tiếp đo lưu lượng tuần hoàn não, ílavon toàn phần của sắn dây bằng đường tiêm động mạch cảnh với liều 0,1 - 5,0mg/kg làm lưu lượng máu qua não tăng 87,7 - 134%, nếu cho thuốc bằng đường tiêm tĩnh mạch fiavon toàn phần với liều 10-30 mg/kg chỉ làm lưu lượng máu qua não tăng 20%. Trên bệnh nhân cao huyết áp, flavon toàn phần tiêm bắp thịt với liều 200 ffig có 53% bệnh nhân tuần hoàn não được cải thiện, làm giảm trợ lực mạch máu não.

2. Tác dụng đối với hệ thần kinh: Dịch chiết sắn dây với liều 2 g/kg, cho thẳng vào dạ dày trên thỏ gây sốt bằng vaccin thương hàn có tác dụng hạ nhiệt; bột sắn dây cũng có tác dụng tương tự.

Nước sắc sắn dây với liều 6 g/kg cho thẳng vào dạ dày trên chuột nhất trắng, có tác dụng cải thiện hiện tượng trí nhớ bị tổn thương do scopolamìn gây nên.

3. Tác dụng đối với cơ trơn: Trong các dịch chiết bằng aceton, methanol và nước từ sắn dây có những dạng PA3, PA4 có tác dụng ức chế co bóp hồi tràng cô lập chuột lang như kiểu papaverin, còn những dạng PM1, PM3 lại có tác dụng gây co thắt. Daidzein đối với ruột non cô lập chuột nhắt trắng có tác dụng giải co thắt, tác dụng này bằng khoảng 1/3 tác dụng của papaverin.

4. Tác dụng hạ đường huyết, lipid huyết: Nước sắc sắn dây với liều 6 - 8 g/kg cho thẳng vào dạ dày trên thỏ bình thường có tác dụng hạ đường huyết, nhưng không thể đối kháng với hiện tượng đường huyết tăng cao do adrenalin gây nên. Puerarin với liều 250 - 500 mg/kg cho thẳng vào dạ dày trên chuột nhắt trắng thực nghiệm gây đường huyết tăng cao bằng alloxan, có tác dụng làm hạ đường huyết, liều càng lớn tác dụng càng mạnh. Liều 250 mg/kg là liều cận kề với liều thấp nhất có tác dụng, dùng liều này kết hợp với aspirin 50mg/kg thì tác dụng hạ đường huyết tương đương với liều cao của puerarin và có thể đối kháng với hiện tượng đường huyết tăng cao do adrenalin gây nên. Puerarin với liều 500 mg/kg hoặc dùng liều thấp phối hợp với aspirin 100 rag/kg dùng liên tục trong 9 ngày qua đường dạ dày, có tác dụng làm giảm cholesterol huyết thanh của chuột nhắt trắng thực nghiệm đã được dùng aỉloxan, aspirin dùng đơn độc không có tác dụng hạ đường huyết hay hạ lipid huyết.

5. Tác dụng chống ung thư: Dạng chiết cồn từ sắn dây với liều 10 g/kg trên động vật thí nghiệm có tác dụng ức chế nhất định sự phát triển của tế bào sarcom 180, u báng Ehrlich và tế bào ung thư phổi Lewis. Daidzein với nồng độ 14 ng/ml có tác dụng ức chế sự tăng trưởng của tế bào HL.60.

6. Các tác dụng khác: Puerarin 0,2% nhỏ vào mắt thỏ, dung địch puerarin 0,2 - 1,6% - 0,2 ml tiêm dưới da chuột lang theo dõi phản ứng của giác mạc và da cho thấy có tác dụng gây tê cục bộ. Thí nghiệm trên chuột hamster, cao sắn dây có tác dụng chống nghiện rượu (antidipsotropìc); trên chuột cống trắng, daidzein có tác dụng hạ thấp hàm lượng rượu trong máu và rút ngắn thời gian ngủ do rượu gây nên. Đối với công năng gan trên chuột nhắt trắng gây nhiễm độc bằng CC14, isoflavon chiết từ cát căn với liều 250 mg/kg có tác dụng ức chế 30,7% hoạt độ của men GOT.

Dược động học. Dùng phương pháp đồng vị phóng xạ cho thấy daidzein sau khi uống 30 phút xuất hiện trong máu và đạt tới đỉnh điểm trong vòng 6-8 giờ.

Trong 24 giờ, có khoảng 65% thuốc đuợc hấp thụ qua đuờng tiêu hóa.

Daidzein sau khi tiêm tĩnh mạch, nửa đời phân bố và nửa đời thải trừ là 13 phút và 42 phút. Thuốc phân bố nhiều nhất ở thận và gan, vừa ở huyết tương, phổi và tim, thấp ở cơ xương, lách, tinh hoàn và não. Daidzein tiêm tĩnh mạch có khoảng 70% bài tiết qua nước tiểu trong vòng 24 giờ trong khi đó chỉ có 17% tìm thấy trong phân. Dùng thuốc bằng đường miệng lượng thuốc bài tiết qua nước tiểu và phân tương đương như trên.

Puerarin sau khi tiêm tĩnh mạch phân bố rộng khắp trong cơ thể và thải trừ nhanh chóng. Lượng puerarin nhiều nhất tìm thấy ở thận, lượng vừa phải ở huyết tương, gan và lá lách, lượng thấp nhất ỏ não. Puerarin được hấp thụ nhanh chóng qua đường tiêu hóa nhưng không hoàn toàn. Sau khi dùng thuốc 24 giờ, có khoảng 40% được tìm thấy trong đường tiêu hóa và phân. Puerarin bền vững trong đường tiêu hóa, nhưng bị chuyển hóa trong máu, gan, phổi và thận.

Độc tính. Sắn dây có độc tính rất thấp, không có tác dụng gây đột biến. Puerarin thí nghiệm trên chuột nhắt trắng bằng đường tiêm tĩnh mạch có LD50 = 738mg/kg thể trọng.

Ở Việt Nam, theo Phạm Duy Mai và cộng sự, cao sắn dây dùng bằng đường uống với liều 5 g/kg trên thỏ gây sốt thực nghiệm bằng pyrogen chuẩn, có tác dụng hạ sốt rõ rệt. về tác dụng giảm đau trên chuột nhắt trắng gây quặn đau bằng cách tiêm phúc mạc acid acetic 0,6%, sắn dây bằng đường uống với liều 5g và 10 g/kg đều có tác dụng giảm đau.

Tính vị, công năng

Rễ sắn dây có vị ngọt, cay, tính bình, vào 2 kinh tỳ và vị, có tác dụng giải cơ, thoái nhiệt, sinh tân, chỉ khát, thoái chẩn, thăng dương, chỉ tả.

Hoa sắn dây có vị ngọt, tính bình, có tác dụng giải độc rượu.

Công dụng

Trong y học cổ truyền, sắn dây dùng chữa các bệnh cảm sốt phong nhiệt, cổ gáy cứng đau, sởi mọc không đều, viêm ruột, kiết lỵ kèm theo sốt khát nướn.

Lá sắn dây vò với nưóc gạn uống chữa ngộ độc nấm. Lá già giã nát với lá tía tô thêm nước gạn uống bã đắp chữa rắn cắn.

Hoa sắn dây với liều 4 - lOg sắc nước uống chữa say rượu, tiêu chảy ra máu, trĩ.

Bột sắn dây được dùng để pha với nước có đường uống về mùa hè, có tác dụng giải nhiệt, làm mát cơ thể. Ngoài ra, nó còn được dùng làm chất dính trong bào chế thuốc. Trong y học hiện đại, gần dây ở Trung Quốc người ta dùng sắn dây chữa bệnh mạch vành, các cơn đau thắt ngực dưới dạng viên, mỗi viên chứa 10 mg ílavon toàn phần, mỗi lần uống 1-3 viên, ngày 3 - 4 lần. Thuốc đã được dùng điều trị cho 71 bệnh nhân quan sát trong 4-8 tuần lẻ, kết quà đạt 68,9%. Trong điều trị tai bị điếc đột ngột, người ta đã dùng dạng chiết cồn từ sắn dây và bào chế dưới dạng viên, mỗi viên tương đương l,5g dược liệu, ngày uống 3 lần mỗi lần uống 1-3 viên, sắn dây còn chữa bệnh cao huyết áp với liều dùng 10 - 15g, sắc nước uống.

Bài thuốc có sắn dây

1. Chữa cổ cứng, miệng khát, không có mồ hôi, sợ gió (Cát căn thang, trong Thương hàn luận):

Cát căn 12g, ma hoàng 9g, quế chi 6g (bỏ vỏ), sinh khương 9g (cắt lát), cam thảo 6g (chích), thược dược 6g, đại táo 12 quả. sắc với 1000 ml nước còn 300 ml, chắt nước bỏ bã, chia làm 3 lần uống trong ngày.

2. Chữa sởi mọc không đều ở trẻ em:

Cát căn 5 - lOg; thăng ma, cam thảo mỗi thứ lOg; ngưu bàng tử lOg. Sắc nước uống.

3. Chữa viêm ruột, viêm dạ dày, lỵ kèm theo sốt:

Cát căn, hoàng cầm, hoàng liên, cam thảo đều chế thành cao rồi dập viên 0,632g, mỗi viên tương đương với 2g dược liệu. Mỗi lần uống 3-4 viên, ngày uống 3 lần.

4. Viền Bạch địa căn dùng làm thuốc hạ sốt giảm đau:

Mỗi viên gồm 0,12g cát căn, 0,l0g bạch chỉ, 0,03g địa liền. Uống mỗi lần 2 - 3 viên, mỗi ngày dùng 2-3 lần.