Tri Mẫu

 Tri Mẫu có tên nước ngoài :Common anemarrhena (Anh), anémarrhène (Pháp).

Họ: Bách hợp (Liliaceae).

Mô Tả

Cây thảo, sống lâu năm. Thân rễ dày, dẹt, mọc ngang bao bọc bởi những phần còn sót lại của gốc lá, màu đỏ hay vàng đỏ, mặt trong màu vàng. Lá mọc tụ tập ở gốc thành cụm dày, hình dải, dài 20 - 70 cm, rộng 3 - 6ram, gốc có bẹ to mọc ốp  đầu thuôn nhọn, hai mặt nhẩn.

Cụm hoa mọc  từ giữa túm lá hình bông, hơi cong, cán thẳng và dài 0,5 - lm; hoa nhỏ, thơm nở vào buổi chiều, bao hoa màu trắng hay tía nhạt, chia 6 thùy dính nhau ở gốc; nhị 3, chỉ nhị rất ngắn; bầu 3 ô, vòi nhụy hình chỉ. Quả nang, hình trứng, nhọn đầu, có cạnh; hạt 1 - 2, hình tam giác, màu đen. Mùa hoa: tháng 7-8.

Bộ phận dùng

Thân rễ, loại bỏ rễ con, phơi hay sấy khô

Tác dụng dược lý

Tri mẫu có các tác dụng kháng khuẩn, hạ sốt, ức chế ngưng kết tiểu cầu, ức chế ung thư biểu mô và hạn chế thương tổn do tia xạ. Cao chiết với nước - methanol từ thân rễ tri mẫu có tác dụng hạ đường máu trên chuột nhắt trắng. Phân đoạn saponin từ thân rễ tri mẫu và sản phẩm thủy phân sarsasapogenin cũng như dẫn chất hemisucinyl đều có tác dụng ức chế mạnh trên Na+/K+ ATPase và làm giảm lượng oxy thu nhận trong gan được xử lý với thyroxin. Tác dụng ức chế của dẫn chất hemisucinyl còn mạnh hơn cả tác dụng của ouabain. Sarsasapogenin cũng ức chế Na+/ K+ ATPase của hồng cầu người in vitro. Tác dụng ức chế phát triển chậm và có thể tăng lên do ion natri từ bên ngoài và đối kháng bởi ion rubidi từ bên ngoài. Tác dụng ức chế trên ATPase có thể có liên quan vói tác dụng hạ sốt của sarsasapogenin. Norlignan hinokừesinol và dẫn chất oxy và tetrahydro - đều thể hiện hoạt tính ức chế đáng kể trên ATP vòng phosphodiesterase in vitro.

Ngoài ra hinokữesinol kéo dài thời gian giấc ngủ gây bởi hexobarbital trên chuột nhất trắng khi cho với liều 25 -100 mg/kg. Bốn glycan phân lập từ thân rễ tri mẫu anemaran A, B, c và D  hiện tác dụng hạ dường máu có ý nghĩa trên chuột nhắt trắng bình thường và chuột gây tăng đường máu bằng aloxan. Một chế phẩm thuốc cổ truyền Trung Quốc bào chế từ thân rễ tri mẫu và rề sinh địa được thử nghiệm trên chuột nhắt KK - Ay, mắc một típ đái tháo đường không phụ thuộc insulin. Chế phẩm này (1700 mg/kg), làm giảm dường máu ở chuột nhắt KK - Ay từ 557 ±17 xuống 383 ± 36 mg/lOOml 7 giờ sau khi cho uống một liều thuốc (P < 0,001). Thuốc cũng làm giảm đường máu và làm tăng sự dung nạp glucose 5 tuần sau khi cho uống những liều lặp lại trên chuột nhắt KK - Ay. Các norlignan cis - hinokừesinol và 1, 3 - di - p - hydroxyphenyl - 4 - penten - 1 - on phân lập từ cao methanol của thân rễ tri mẫu thể hiện hoạt tính ức chế hyaluroniđase trong thử nghiệm trên đĩa vi lượng với nồng độ ức chế 50% là 2,06 và 1,89 mM, tương ứng. Di - natri - cromoglycat, một thuốc chống dị ứng dùng làm đối chứng dương tính, thể hiện nồng độ ức chế 50% là 1,78 mM. Các hợp chất chống dị ứng trong đó có di - natri - cromoglycat và baicalein phosphat không chỉ có tác dụng ức chế sự giải phóng histamin mà còn có hoạt tính kháng hyaluronidase. Hinokừesinol có tác dụng ức chế mạnh sự gắn của leucotrien B4 vào các thụ thể trên các bạch cầu hạt trung tính còn nguyên vẹn của người. Các chất đối kháng với thụ thể của leucotrien B4 có hoạt tính chống viêm.

Tính vị, công năng

Tri mẫu có vị đắng, tính mát, không độc, vào ba kinh: phế, thận, vị, có tác dụng làm mát phổi, mát thận, hạ nhiệt, trừ phiền, chỉ khát, tăng tân địch, ích khí, nhuận táo, hoạt trưòng.

Công dụng

Tri mẫu được dùng trị sốt, đái tháo dường, ho, ho đờm thở dốc, ngực nóng khó chịu, ho lao sốt âm 1 về chiều và đêm, dại tiện táo bón, tiểu tiện vàng, ít, phụ nữ động thai. Ngày dùng 6 - 12g, dạng thuốc sắc, thường phối hợp với các vị thuốc khác. Dùng ngoài, tri mẫu mài với giấm bôi trị hắc lào. Chú ý: tri mẫu uống lâu sinh đi lỏng. Trong y học cổ truyền Trung Quốc, tri mẫu dược dùng làm thuốc hạ sốt, an thần và lợi tiểu, trị các bệnh sốt và nhiễm khuẩn, bệnh lang ben phối hợp với các dược liệu khác.  

Bài thuốc có tri mẫu

1. Chữa sốt cao phiền khát, ra nhiều mồ hôi: Tri mẫu, mạch môn, lá tre, mỗi vị 20g. sắc uống với bột thạch cao nung 12g chia làm 3 lần.

2. Diều trị các triệu chứng sốt cao, co giật, hôn mẻ trong viém não Nhật Bản B: Tri mẫu 16g, thạch cao 40g; kim ngân, huyền sâm, sinh địa, mỗi vị 16g; hoàng liên, liên kiều, mỗi vị 12g; cam thảo 4g. sắc uống.

3. Chữa ho lao sốt nhiều, hoặc ho dờm thở dốc: Tri mẫu 20g; hoàng cầm, sa sâm, bách bộ, địa cốt bì, huyền sâm, mỗi vị 12g; cam thảo 8g. sắc uống ngày một thang.

4. Chữa viêm phổi trẻ em thể phong nhiệt, sốt cao: Tri mẫu 6g, thạch cao 20g, kim ngân hoa 16g, tang bạch bì 8g; hoàng liên, liên kiều, hoàng cầm, mỗi vị 6g; cam thảo 4g. sắc uống ngày một thang.

5. Chữa sốt cao, li bì, mê sảng trong bệnh sởi trẻ em: Tri mẫu 8g; huyền sâm, gạo tẻ, mỗi vị 12g; sừng trâu 8g, cam thảo 4g. sắc uống ngày một thang.

6. Chữa đái ra máu do viêm nhiễm mạn tính dường tiết niệu: Tri mẫu 8g, cỏ nhọ nồi 16g; hoàng bá, thục địa, quy bản, rỗ cỏ tranh, mỗi vị 12g; chi tử sao đen 8g. Sắc uống ngày một thang.

7. Chữa đái dầm, nước tiểu vàng: Tri mẫu, chi tử, sài hồ, mộc thông, sinh địa, mỗi vị 8g; long đởm thảo, hoàng bá, cam thảo, mỗi vị 6g. sắc uống ngày một thang.

8. Chữa dương vật cường luôn: Tri mẫu, hoàng bá, xa tiền, mộc thông, thiên môn đông, cam thảo sống, mỗi vị 4g. sắc uống.

9. Chữa di tinh, mộng tinh: Tri mẫu 12g, thục địa 16g; hoàng bá, quy bản, kim anh, khiếm thực, liên nhục, tủy lợn, mỗi vị 12g. Làm viên, mỗi ngày dùng 25g.

10. Chữa âm hư gầy yếu, mệt mỏi (Tri bá bát vị hoàn gia giảm): Tri mẫu, thục địa, sinh địa, mỗi vị 20g; mẫu đơn bì, hoàng bá, hoài sơn, mỗi vị 12g; trạch tả, bạch linh, sơn thù, mỗi vị 8g. sắc uống ngày mội thang hay làm viên uống ngày 25g.

11. Chữa huyết áp cao, nhức dầu, hoa mắt, khó ngủ: Dùng bài Tri bá bát vị hoàn gia giảm nêu trủn, thêm thảo quyết minh sao 20g, chi tử 12g.

12. Chữa nóng ảm, háo khát, mồ hôi trộm, ho khan, đái tháo đường: Dùng bài Tri bá bát vị hoàn gia giảm nêu trên, thcm huyền sâm, thiên môn, thiên hoa phấn, mỗi vị 16g.

13. Chữa viêm khớp dạng thấp: Tri mẫu 12g, thạch cao 30g; kim ngân, tang chi, mỗi vị 20g; ngạnh mỗ 16g, tần giao 12g; cam thảo, quế chi, mỗi vị 4g. sắc uống ngày một thang.

14. Chữa chàm cấp tính thê’phong nhiệt: Tri mẫu 16g, thạch cao 40g; mã đề, sinh địa, mỗi vị 16g; ngưu bàng tử, hoàng liên, mộc thông, khổ sâm, hoàng bá, mỗi vị 12g; bạch tiễn bì, phục linh, thương truật, mỗi vị 8g; bạc hà 4g. sắc uống ngày một thang.

15. Chữa viêm da thần kinh thể phong nhiệt (mới mắc): Tri mẫu 12g, thạch cao 20g; kinh giới, sinh địa, phòng phong, ngưu bàng tử, đương quy, địa phụ tử, mỗi vị 12g; thuyền thoái 6g. sắc uống ngày một thang, hoặc làm viên uống mỗi ngày 25g.

16. Chữa viêm tai giữa mạn tinh: Tri mẫu 12g; thục địa, quy bản, mỗi vị 16g; hoàng bá 12g. Sắc uống ngày một thang, hoặc làm viên uống mỗi ngày 18g.

17. Chữa loét miệng:

- Thể cấp tính: Tri mẫu 12g, thạch cao 40g; sinh địa, lô căn, mỗi vị 20g; trúc diệp, ngọc trúc, huyền sâm, mỗi vị 12g; thăng ma 8g, mộc thông 6g, cam thảo 4g. Làm viên uống mỗi ngày 25g.

- Thể mạn tính; Tri mẫu 8g; sinh địa, cỏ nhọ nồi, mỗi vị 16g; sa sâm, mạch môn, hóàng bá, ngọc trúc, huyền sâm, mỗi vị 12g; đan bì 8g, cam thảo 4g. sắc uống ngày một thang.

18. Chữa viêm loét lợi: Tri mẫu 8g, thạch cao sống 40g; sinh địa, huyền sâm, mỗi vị 16g; hoàng cầm, liên kiều, ngưu bàng tử, bạc hà, ngọc trúc, thăng ma, mỗi vị 12g; hoàng liên Bg. Sắc uống ngày một thang.