Điền Thanh Gai

Sesbania bispinosci (Jacq.) w. Wight

Tên đồng nghĩa: Sesbania aculeata (Willd.) Pers. Aeschynomene bispinosa Jacq. 

Tên khác: Điên điển gai, muồng gai, muồng xai, rút dại, thích điền thanh.

Tên nước ngoài: Prickly sesban (Anh).

Họ: Đậu (Fabaceae).

Mô tả

Cây thảo cứng, cao 1 - l,5m. Cành hình trụ, hơi có khía, màu lục rất nhạt, có ít gai nhỏ dẹt. Lá kép hình lông chim gồm 20 - 60 lá chét thuôn dài 1-1,5 mm, rộng 2-3 mm, hai mặt lá điểm những chấm tím, mặt trên nhạt, cuống dài 3-20 cm, co gai; lá kèm nhọn.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành chùm dài 5 - 10 cm, lá bắc dễ rụng; hoa màu vàng, đài hình chuông dài 4 mm, có 5 răng; tràng có cánh cờ hình trái xoan, cánh bên thuôn, cánh thìa hình bầu dục; nhị 2 bó, bao phấn hình mất chim, cỏ màu nâu ở lưng; bầu thuôn.

Quả đậu, dài 12 - 18 cm, rộng 2,5 mm, thắt lại giữa các hạt; hạt rất nhiều, thuôn, tròn ở hai đầu.

Phân bố, sinh thái

Chi Sesbania Scop ở Việt Nam có 5 loài, trong đó có 2 loài là cây trồng, điền thanh gai là một trong số ba loài mọc tự nhiên.

Điền thanh gai là cây của vùng nhiệt đới, phân bố từ Ấn Độ đến Trung Quốc và ở hầu hết các nước vùng Nam Á và Đông Nam Á. Ở Việt Nam, cây có mặt ở các tỉnh từ vùng núi thấp đến đồng bằng, cả ở phía Nam lẫn phía Bắc. Cây ưa sáng, thường sống ở môi trường nước nông, trong các thuỷ vực ao hồ, đồng ngập nước hay các đầm lầy ở cửa rừng.Điền thanh gai có khả năng phát triển thích ứng để luôn vươn lên khi mực nước dâng cao. Cây ra hoa quả hằng năm, tái sinh tự nhiên tốt từ hạt: nếu bị chặt, phần còn lại sẽ tái sinh gây chồi.

Điển thanh gai là loại cây đa lợi ích. Cây mọc nơi sinh lầy có tác dụng cố định đất. Cây có thể sống được ở môi trường nước ngọt và nước lợ: rễ có nốt sần cố định đạm; cành lá làm phân xanh; thân xốp làm nút chai, mũ hay bọc đồ cách nhiệt.

Bộ phận dùng

Hạt.

Thành phần hoá học

Lá chứa 78,2% nưóc. 2,6% protein, chất chiết bằng ether 8,8%, chất xơ 6,3%, tro 2,2%. Lá, thân và quả cho phản ứng dương tính với alcaloid. Hạt chứa % tinh theo Ca 0,37%; P: 0,59%; 28% chất gôm, hỗn hợp saponin. Nếu đem thuỷ phân, saponin cho acid oleanolic và một sapogenin trung tính. Phần thịt của hạt chứa 53,46% protein tính theo dược liệu khô kiệt (The Wealth of India IX, 1972).

Theo Chopra Nayar et al., 1956 hạt còn chứa galactomannan có mạch nhánh gồm galactose, mannose theo tỷ lệ 1,0:1,9 [Compendium of Indian Medicinal Plants 5 (1990 - 1994), 1998],

Công dụng

Cành lá cây điền thanh gai được nhân dân sắc uống để giải nhiệt và chữa mụn nhọt. Hạt được dùng lẫn với hạt thảo quyết minh sao sắc uống để chống bốc nóng, làm mát máu, nhuận táo và chữa phụ nữ huyết nhiệt, kinh nhiều, kinh sớm kỳ. Ngày dùng 16 - 20g sắc uống.

Ở Ẩn Độ, theo kinh nghiệm của y học cổ truyền, rễ điền thanh gai được coi là có tác dụng chống nhiễm khuẩn, chống chất độc, tẩy giun sán, lợi tiểu, lợi sữa, trị các bệnh về mắt. ở một số vùng, rễ điền thanh gai còn được dùng để làm giảm chuớng bụng, làm phục hồi chức năng, trị lao hạch, sốt, loét, đái tháo đường, bạch biến, các chứng bệnh về họng, vết bọ cạp cắn. Vỏ cây có tác dụng làm săn. Lá có tác dụng tẩy, trị giun sán, làm mưng mủ, làm dịu, trị tràn dịch tinh mạc, làm giảm các chứng đau và viêm. Hạt là thuốc điều kinh, kích thích, làm săn, được dùng trị bệnh đậu mùa, loét mạn tính, phát ban, tiêu chảy và kinh nguyệt quá nhiều. Các địa phương, người ta dùng hạt tán nhỏ trộn với bột mỳ hoặc bột gạo dùng ngoài trị ngứa da. Cây được dùng làm phân xanh ở một số vùng ở Ấn Độ và có thể ủ tươi trong hầm để làm thức ăn cho gia súc vào mùa đông.

Tủy cây điền thanh gai là một khối các tế bào xốp màu trắng tập hợp dày đặc không có dạng sợi, có tác dụng dẫn nhiệt kém, dùng làm vật liệu cách nhiệt cho những thức uống giải khát, dù cho nhiệt độ môi trường cao nhưng các chế phẩm ướp lạnh vẫn giữ được nhiệt độ thấp.

Ở Campuchia, tủy cây rút dại là một chất cầm máu tốt, được dùng trong các trường hợp băng huyết.

Tuv cay dién tlianli gai lá mot kliói các té bao xóp máu tráng tap hop dáy dác khóng có dang soi có tác dung dan nliiet kém, díing lám vát lieu cách nhiét cho nliírng tlu'rc uóng giái kliát, díi cho nhiét do mói triróng cao nlnrng các clié pháni iróp lanh van giu duoc nhiét do tliáp. Ó Campuchia, tuy cay rút dai lá mot cliát cám máu tót, duoc díing trong các triróng hop bán» luiyét.