Tử Uyển

 Tử Uyển có tên khác: Thanh uyển, dã ngưu bàng.

Họ: Cúc (Asteraceae).

Mô tả

Cây thảo, sống lâu năm, cao 1 - 1,2 m. Thân mọc thẳng, có lông thưa, phân cành nhiều. Lá phía gốc tụ tập như kiểu mọc vòng, phiến dày hình bầu dục thuôn, dài 20 - 40 cm, rộng 6-12 cm, gốc thuôn hẹp, đầu hơi nhọn hoặc tù, hai mặt có lông dày, mép khía răng nhỏ; cuống lá dài có rìa; lá phía trên mọc so le, nhỏ hẹp hơn và gần như không cuống.

Cụm hoa mọc ở ngọn thân gồm nhiều dầu; hoa hình thìa ở xung quanh, màu đỏ tún; hoa hình ống ở giữa, màu vàng. Quả nang, hơi dẹt, màu nâu tím, có lông. Mùa hoa : tháng 9-11.

Phân bố, sinh thái

Chi Aster L. gồm những loài đều là cây thảo, phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới ấm bắc bán cầu, một số loài ở vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới châu Á và châu Mỹ. Ở Việt Nam, chi này có 3 - 4 loài, phân bố tập trung ở các tỉnh phía bắc, trong đó có 3 loài được gọi là "tử uyển" và dùng làm thuốc nhu : - Aster ageratoides Turcz., phân bố chủ yếu ỏ vùng núi cao giáp biên giới với Trung Quốc, như Hà Giang, Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn ... (Võ Văn Chi, 1997). - Aster tataricus L. f. và Aster trinervus Roxb., phân bố ở Cao Bằng, Lạng Sơn (A. Pételot, 1952).

Tử uyển là cây ưa khí hậu ấm mát của vùng nhiệt đới núi cao, có độ cao từ 600 đến 1600 m, thường mọc lẫn với các loại cây bụi nhỏ, cây thảo khác ở ven rừng, ven đường đi, trong các trang cỏ hoặc đồi cây bụi. Cây ra hoa vào vụ thu đông; hoa nở dần từ dưói lên trên và từ ngoài vào trong. Khi quả già, phần trên mặt đất tàn lụi. Hạt có mào lông, phát tán nhòờgió, tái sinh tự nhiên tốt. Trồng dễ dàng bằng hạt.

Bộ phận dùng

Rễ đào về rửa sạch đất cát, phơi hoặc sấy khô, rồi bào chế dưới các dạng sau : . Tử uyển phiến'. Rễ rửa sạch để ráo nưóc, thái phiến dài 3 - 5 cm, dày 1-3 mm, phơi hoặc sấy khô. .

Tử uyển sao: Tử uyển phiến sao nhỏ lửa đôn màu vàng đậm hoặc hơi cháy. . Từ uyển sao cám (tử uyển phiến 10 kg, cám gạo 3 kg): Đun chảo cho nóng, cho cám vào đảo đều khi bốc khói rồi cho tử uyển phiến vào, đảo đều cho có màu vàng, mùi thơm; rây bỏ cám. . Từ uyển chích mật ong (tử uyển phiến 10 kg mật ong 2 kg): Đun mật ong trộn đều với tử uyển phiên, ủ 30 phút cho ngấm đều. Dùng lửa nhỏ sao đến khi có màu vàng. Cũng có thể đem mật hòa loãng, đun sôi rồi cho tử uyển phiến vào đảo đều, sao đến khi có màu vàng, sờ không dính tay là được. .

Tử uyển chưng: Lấy tử uyển phiến cho vào thùng gồ chưng cách thủy 30 phút đến 1 giò, lấy ra phơi khô.

Tác dụng dược lý

1. Tác dụng lợi đờm, chống ho: Thí nghiệm trên thỏ gây mê dùng phương pháp theo dõi sự phân tiết phenolsulfonphthalein ở đường hô hấp, nước sắc tử uyển có tác dụng lợi đờm rõ rệt và kéo dài 4 giờ. Trên chuột cống trắng, dạng chiết của tử uyển dùng bằng đường uống cũng có tác dụng tăng cường sự phân tiết của khí phế quản. Thí nghiệm trên mèo gây ho bằng phương pháp tiêm dung dịch iôt vào lồng ngực phải, dạng nước sắc tử uyển dùng bằng đường uống không có tác dụng giảm ho, nhưng thí nghiệm trên chuột nhắt trắng gây ho bằng phương pháp phun xông amoniac lại có tác dụng giảm ho rõ rệt.

2. Tác dụng kháng khuẩn: Thí nghiệm trên ống kính, tử uyển có tác dụng ức chế các chủng Escherichia coỉi, Shigella dysenteriae, Salmonella typhi, Salmonella paratyphi, Bacillus pyocyaneus và Vibrio cholerae.

3. Tác dụng chống ung thư: Các thành phần chiết được từ tử uyển như astin A, astin B với liều 0,5 mg/kg và astin c vói Liều 5 mg/kg đối với tế bào sarcom 180 trên chuột nhắt trắng, có tác dụng ức chế rõ rệt. Chất epifriedelinol đối với u báng Erhlich có tác dụng ức chế nhất định.

Tính vị, công năng

Tử uyển có vị đắng, cay, tính ôn, vào các kinh phế, tâm, có tác dụng tán hàn, nhuận phế, hóa dờm, chỉ khái, hạ khí.

Công dụng

Trong y học cổ truyền, tử uyển dược dùng chữa hen, khí suyễn, ho nhiều dòm, ho nôn ra máu mủ, đau họng, viêm phế quản cấp và mạn tính, tiểu tiện bất lợi. Ngày 6 - 12g, dưới dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.

Chú ý bệnh nhân có thực nhiệt không nên dùng.

Tử uyển thường dùng phối hợp với quất hồng bì để chữa ho có đờm; vối khoản đông hoa chữa ho nhiều, viêm phế quản mạn tính; với thông thảo, phục linh chữa tiểu tiện bất lợi, đái ít nước tiểu đỏ; với xuyên bối mẫu, tri mẫu, a giao chữa phế âm bất túc, ho có đờm máu; với cát cánh, cam thảo, hạnh nhân chữa ho đo phong hàn, viêm họng.

Bài thuốc có tử uyển

1. Chữa ho lâu ngày, dờin rãi tắc ở họng hoặc đờm có máu: Tử uyển 9g, tiền hồ 6g, kinh giới 6g, bách bộ 6g, bạch tiền 6g, cát cánh 3g, cam thảo 3g. sắc nước uống.

2. Chữa trẻ em ho không ra tiếng: Tử uyển và hạnh nhân, 2 vị bằng nhau, tán nhỏ trộn với mật chế thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 3-4 viên, chia làm nhiều lần.

3. Chữa trẻ em ho, có tiếng khò khè trong cổ, thở khó: Tử uyển 30g; hạnh nhân (bỏ vỏ), tê' tân, khoản (lông hoa, mỗi vị 0,3g. Tất cả nghiền thành bột, mỗi lần uống lg với nước cháo loãng. Ngày 2 - 31ần.

4. Chữa chừng hư lao, ho, đờm có máu mù: Tử uyển, nhân sâm, tri mẫu, bối mẫu, cát cánh, cam thảo (hoặc ngũ vị tử, hoặc phục linh, a giao). Mỗi vị dùng với liều thích hợp. sắc nước uống.

5. Chữa kinh nguyệt không đều, đau bụng nhiều: Tử uyển, hồng hoa, nga truật, quế chi (bỏ vỏ thô) hương phụ (sao giấm), các vị lượng bằng nhau, phơi khô, tán nhỏ, rây bột. Ngày uống 2 lần, mỗi lần 8g với ít rượu (Nam dược thần hiệu).