Thiên Lý

Thiên Lý có tên đồng nghĩa: Pergularia minor Andr., Cynanchum odoratissimum Lour.

Tên khác: Hoa lý, dạ lai hương.

Tên nước ngoài: Cowslip, east - coast creeper, primrose - creeper (Anh); pergulaừe (Pháp).

Họ: Thiên lý (Asclepiadaceae).

Mô Tả

Dây leo, dài hàng mét. Thân non hơi có lông. Lá mọc đối, mỏng và mềm, hình trứng, dài 6-11 cm, rộng 4 - 7,5 cm, gốc hình tim, đầu có mũi nhọn ngắn, hai mặt nhẵn và gần như cùng màu lục, mép nguyên thường cong lên, chỉ có lông ở các gân; cuống lá dài 1 - 2 cm

Cụm hoa mọc thành xim tán ở kẽ lá, gồm rất nhiều hoa, màu vàng lục, thơm; đài có 5 răng nhọn có lông; tràng có ống rất ngắn, cánh hoa thuôn dài có lông rải rác ở mặt ngoài; cột nhị nhụy rộng, cao bằng nửa ống tràng, nhị có khối phấn hình cầu. Quả đại, dài 6-9 cm. Mùa hoa quả: tháng 5-7.

Phân bố, sinh thái

Chi Telosma Coville gồm một số loài là dây leo quấn, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới châu Á. Ở Việt Nam, có 2 loài, đều là cây thuốc và rau ăn.  Thiên lý phân bố từ các tỉnh phía nam Trung Quốc, bao gồm cả đảo Hải Nam, đến Việt Nam, Lào, Campuchia và một số nước khác ở Đông - Nam châu Á. Ở Việt Nam, thiên lý là cây trồng từ lâu đời để lấy hoa và lá non làm rau ăn. Cây được trồng rải rác khắp các tỉnh thuộc đồng bằng và trung du Bắc Bộ; còn được trồng làm cảnh ở các thành phố. Thiên lý là cây ưa sáng và ưa ẩm; sinh trưởng phát triển tốt trong điều kiện khí hậu nóng và ẩm của vùng nhiệt đới; nhiệt độ trung bình từ 21 đến 24°C; rụng lá về mùa đông. Do đó ở các vùng núi cao trên 1500 m như Sa Pa, do có nền nhiệt độ quanh năm thấp nên không trồng được loại cây này. Hàng năm, vào tháng 3 - 4, từ các phần thân cành đã rụng lá, mọc ra nhiều chồi non. Loại chồi này sinh trưởng nhanh, sau 2 tháng đã có chiều dài gần 2 m. Hoa thiên lý xuất hiện ngay sau khi cây mọc chồi, đồng thời với ra lá non. Hoa nở rộ trong thòi gian 15-20 ngày; thụ phấn nhờ côn trùng, thường là loại kiến đen chui vào ăn mật hoa. Thiên lý ra hoa nhiều, nhưng ít khi đậu quả; trừ những cây trổng lâu năm ở nơi dãi nắng. Hạt có mào lông, phát tán nhờ gió.Thiên lý có khả năng tái sinh dinh dưỡng khỏe. Về mùa đông, cây thường bị chặt đốn bớt phần thân, cành già, phần còn lại tiếp tục tái sinh.

Cách trồng

Thiên lý thường được trồng thành giàn trước nhà, vừa lấy bóng mát, làm cảnh, vừa lấy lá, hoa để ăn và làm thuốc. Thiên lý được nhân giống bằng đoạn thân dài 50 - 60 cm, cắt từ đoạn bánh tẻ trở xuống. Thời vụ trồng tốt nhất vào tháng 2-3, khi mầm còn đang ngủ. Cây không kén đất, đất nào trồng cũng được, trừ những nơi úng ngập. Có thể đào hố hoặc đắp ụ, bón lót ít phân chuồng hoai mục, sau đó đặt hom, lấp đất, để lộ khoảng 1/3, hàng ngày tưới dủ ẩm. Làm giàn leo bằng dây thép hoặc cây, que rộng 20 - 30 m2. Mỗi giàn có thể trồng 1 - 2 gốc. Cây không cần chăm sóc nhiều. Hàng năm, nên bón thúc phân chuồng hoặc nước giải pha loãng, về mùa đông, cây tàn lụi, cần tỉa bớt cành khô, cành bị sâu bệnh.

Bộ phận dùng

Lá, rễ, thu hái quanh năm. Hoa lấy vào mùa hè và quả vào mùa thu đông, phơi hay sấy khô.

Thành phần hóa học

Lá và thân thiên lý có alcaloid (Đỗ Tất Lợi - Cây thuốc và vị thuốc VN. 1999/64).

Tác dụng dược lý

Theo tài liệu nước ngoài, thiên lý có tác dụng lợi tiểu.

Tính vị, công năng

Thiên lý có vị ngọt, hơi nhạt, tính bình, có tác dụng thanh can, minh mục, giải độc sinh cơ.

Công dụng

Theo kinh nghiệm nhân dân, hàng ngày ăn đều đặn canh nấu lá non hoặc hoa thiên lý với liều 20 - 30 g có tác dụng chữa bệnh giun kim. Ngoài ra, canh hoa thiên lý nấu với rau khủ khởi và lá non mướp đắng còn có tác dụng bổ mát, an thần, dễ ngủ, bớt mệt mỏi sau những buổi làm việc căng thẳng. Bệnh viện Thái Bình (1961) đã dùng lá thiên lý chữa lòi dom và sa tử cung đạt kết quả.

Cách làm như sau: lá non và lá bánh tẻ (100 g) rửa sạch giã nát với 5g muối, thêm chừng 30 ml nước cất, lọc qua vải gạc. Dùng nước này tẩm vào bông đắp lên chỗ dom hoặc phần tử cung bị sa đã rửa sạch bằng thuốc tím hoặc nước muối, rồi băng lại như đóng khố. Ngày thay một lần. Thường khoảng 3-5 ngày là khỏi. Nên đắp thuốc vào buổi tối trước khi đi ngủ. Rỗ thiên lý (10 - 20 g) thái nhỏ sắc với 200 ml nước còn 50 ml uống làm một lần trong ngày, chữa đái buốt, đái ra máu hoặc nước tiểu có cặn trắng. Ở Trung Quốc, thiên lý được dùng chữa viêm kết mạc cấp và mạn tính, viêm giác mạc bằng cách lấy hoa hoặc lá thiên lý (3 - 6g) sắc nước uống. Lá thiên lý hơ nóng đắp chữa mụn nhọt, lở loét.

Có thể bạn quan tâm:

>> Bài thuốc nam hỗ trợ trị bệnh viêm phần phụ

>> Đông y điều trị hiệu quả và phòng tái phát bệnh viêm phần phụ