Cách Vàng

Premna chevalieri P.Dop

Tên đồng nghĩa: Premna acuminatissima Merr.

Tên khác: Voòng dược.

Họ: Cỏ roi ngựa (Verbenaceae).

Mô tả

 Cây nhỏ hay cây nhỡ, cao 2 - 5m. Cành non phủ lông mịn, cành già nhẵn có vỏ màu nâu, nứt dọc. Lá mọc đối, hình trái xoan hoặc bầu dục - trái xoan, gốc tròn, đầu thuôn thành mũi nhọn, mặt trên nhẵn bóng, mặt dưới nhạt có lông thưa, mép nguyên hoặc khía răng ở gần đầu lá.

Cụm hoa mọc ở ngọn thân và cành thành chùy phân đôi, hình trụ có lông; lá bắc ở gốc có dạng lá, các lá bắc trên nhỏ hình dải; hoa nhiều màu vàng nhạt có vạch đỏ, họng màu tím, đài 5 răng ngấn có tuyến; tràng có 2 môi, môi trên tròn nguyên, môi dưới chia 3 thùy ngắn, nhẵn ở mặt trong, có tuyển ở mặt ngoài; nhị 4, 2 dài, 2 ngắn, chỉ nhị đính ở giữạ ống tràng, dài bằng tràng; bầu nhẵn có tuyến ở gần đỉnh, đầu nhụy chẻ đôi.

Quả hạch, màu đen.

Mùa hoa quả: tháng 4-5.

Phân bố, sinh thái

Chi Premna L., thuộc họ Verbenaceae trên thế giới có khoảng gần 200 loài, ở Việt Nam có 25 loài (Vũ Xuân Phương, 2005 & 2007). Loài cách vàng trên đây phân bố ở  một số tỉnh miền núi, như: Cao Bằng (Quàng Hoà), Thái Nguyên (Đại Từ), Phú Thọ (Thanh Ba), Ninh Bình (Cúc Phưong), Nghệ An (Quỳ Châu, Quỳ Hợp). Trên thế giới, loài này cũng thấy phân bố ở Nam Trung Quốc và Lào.

Cách vàng thuộc loại cây bụi lớn hay gỗ nhỏ, nếu không bị chặt tỉa có thể cao tới 5m. Cây ưa sáng, ưa ẩm và cũng có thể hơi chịu hạn; thường mọc rải rác trong các rừng thứ sinh (thưa), đồi cây bụi hoặc ở ven rừng núi đá vôi (Quảng Hoà - Cao Bằng). Độ cao phân bố có thể tới 600m. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu bởi hạt và có thể mọc thành cây chồi sau khi bị chặt (khi cây còn nhỏ). 

Hiện tại chưa ai nghiên cứu trồng loài cây này, do nhu cầu sử dụng hạn chế. Cây trồng được bằng hạt.

Bộ phận dùng

Lá.

Thành phần hoá học

Cây cách vàng chưa được nghiên cứu về thành phần hoá học. Nguyễn Thị Bích Hằng (2010) trong luận án tiến sỹ dược học "Nghiên cứu đặc điểm thực vật, thành phần hoá học và một số tác dụng sinh học của cây vọng cách thu hái ở Nam Định đã tổng hợp cho đến nay từ chi Premna L. đã phân lập được 119 chất thuộc các nhóm. terpenoid, flavonoid, lignan, alcaloid, dẫn chất acid phenyl axetic và các dẫn chất của acid béo.

Công dụng

Theo kinh nghiệm dân gian, lá cây cách vàng được dùng nấu nước xông chữa bại liệt, vàng da, phù, đau khớp [Võ Văn Chi, 1997: 160- 161].