Trầm Hương

 Trầm Hương có tên khác: Kỳ nam, trầm gió.

Tên nước ngoài: Aloe wood, eagle wood (Anh); aquilaứe (Pháp).

Họ: Trầm

Mô tả

Cây gỗ lớn, thường xanh, cao 15 - 20 m, có khi đến 30 m. Thân thẳng, không có bạnh vè, đưòng kính 40 - 60 cm, vỏ ngoài mỏng, màu nâu xám, có vết nứt dọc lăn tăn, rất dỗ bóc, dai, mùi hơi hắc. Cành cong queo, mọc hơi chếch. Lá mọc so le, hình trứng, trứng ngược hoặc bầu đục, dài 5-11 cm, rộng 3-9 cm, gốc hình nêm, đầu có mũi ngắn, mặt trên màu lục bóng, mặt dưới nhạt có lông mịn màu xám, mép nguyên.,

Cụm hoa mọc ở đầu cành hay kẽ lá; hoa nhỏ màu lục vàng; đài hình chuông, 5 răng, có lông mêm ở hai mặt; tràng 10 cánh; nhị 10; bầu thường 2 ô, mỗi ô có một noãn, đáy bầu có tuyến mật. Quả hình trứng ngược, dài 4 cm, rộng 3 cm, phu lông mềm màu vàng xám, có đài tồn tại, khi chín nưt thành hai mảnh, chứa 1-2 hạt. Mùa hoa : tháng 4 - 5; mùa quả : tháng 7

Trầm hương - Aquỉlarìa crassna PierreCây dễ nhầm lẫn: Cây gió (Rhamnoneuron balansae Guilg.) cùng họ. Cây được dùng làm giấy, không cho trầm. 

Phân bố, sinh thái

Aquiỉaria Lamk. là một chi nhỏ, gồm các loài đều là cây gỗ, phân bố rải rác ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới thuộc Nam Á, Đông Nam Á, Nam Trung Quốc. Chi này ở Việt Nam có 2 - 3 loài, trong đó có cây trầm hương. Trầm hương là tên gọi chung của một số loài cùng chi Aquiỉaria Lamk đều có khả năng cho trầm như A. crassna Pieưe. Cây có ở Việt Nam, Lào, Campuchia; loài A. malaccensỉs Lamk có ở Ấn Độ, Malaysia, Thái Lan, Mianma, Indonesia, Campuchia và Việt Nam; và loài A. sinensis (Lour.) Sprengel ở Nam Trung Quốc. Ở Việt Nam, trầm hương phân bố rải rác khắp các tỉnh vùng núi từ Hà Giang, Tuyên Quang, Hoà Bình, Thanh Hoá, Nghệ An đến Tây Ninh và đảo Phú Quốc tỉnh Kiên Giang. Các tỉnh ở miền Trung và Tây Nguyên (Quảng Bình, Thừa Thiên - Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc, Phú Yên, Binh Đình, Khánh Hoà...) là những nơi có nhiều trầm hương nhất. Đó là loại cây gỗ lớn, khi còn nhỏ hơi chịu bóng, sau trở nên ưa sáng.

Cây thường mọc trong các kiểu rừng kín thường xanh ẩm nhiệt đói, độ cao từ 50 đến 1200 m. Những cây gỗ thường gặp trong rừng có trầm hương là táu đá (Hopea exalata)', huỷnh (Tarrietia spp.); gụ mật (Sindora siamensis); ràng ràng (Ormosia spp...)  Trầm hương ưa mọc trên đất feralit điển hình hay đất feralit phát triển trên đá kết và đá granit. Cây ra hoa quả từ tháng 4 đến tháng 7. Khi quả chín, vỏ khô tự mở để hạt rơi xuống đất và tái sinh tự nhiên dưới tán rừng. Trầm hương dưới dạng "bắp trầm" có thể thấy trong thân, gốc, rễ hay cành của cây trầm với hình dạng và kích thước rất thay đổi. Nguyên nhân hình thành trầm chưa rõ, song có thể giả thiết rằng để chống lại sự xâm nhập của một loại nấm hay vi sinh vật, cây đã tiết ra những chất đặc biệt, qua nhiều năm đã tạo thành "trầm" (Nguyễn Tập, 1984). Trầm hương là một sản phẩm tự nhiên đặc biệt quý giá. Ngay từ thời thượng cổ, người Việt xưa đã biết khai thác trầm hương để sử dụng, trao đổi và hiến tặng (các sách : Giao Châu dị vật chí, Ô Châu cân lục; Thiên Nam dư hạ tập, Bản thảo bị yếu; Phủ biên tạp lục; Đại Nam nhất thống chí...). Tuy nhiên không phải cây trầm nào cũng có trầm hương.

Theo kinh nghiệm của những người khai thác trầm hương (gọi là đi điệu) ở Phú Yên, Quảng Bình, Quảng Ngãi, trầm hương có thể có trong những cây trầm lâu năm (ước tính trên 30 năm tuổi), thân cong queo, vỏ thân không nhẵn, có nhiều u bướu mà ở đó thường có loại kiến đen hoặc kiến nâu. Lá của những cây cho trầm hương, thường màu xanh lá mạ hoặc hơi ngả vàng. Từ xưa người ta đã biết (lánh giá chất lượng trầm hương theo màu sắc như sau : màu sáp trắng ngà, sáp xanh, sáp vàng và vằn hổ, từ dó có câu "nhất bạch, nhì thanh, tam huỳnh, tứ hắc”. Do có giá trị đặc biệt quý giá, nên cây trầm hương ở Việt Nam đã bị khai thác và chặt phá bừa bãi. Người khai thác trám thường chặt nhầm nhiều cây không có hoặc mới ở giai đoạn bắt đầu hình thành trầm. Do đó, cây trầm hương ở Việt Nam đã được xếp vào Sách Đỏ và danh mục của CITES thế giới. Gần đây, ngành lâm nghiệp đã nghiên cứu nhân giống từ hạt và trồng thêm được rất nhiều cây trầm hương ở Quảng Bình, Quảng Nam, Đổng Nai và Ba Vì. Hy vọng rằng với những nổ lực như vậy, trầm hương ở Việt Nam sẽ tránh được nguy cơ bị tuyệt chủng.

Bộ phận dùng

Gỗ của cây trầm hương (trầm) thu hoạch bằng cách đạc và bổ gỗ của những cây có trầm. Có 2 loại: trầm sinh ở cây sống, trầm rục ở cày đã đổ. Kỳ nam là loại trầm đặc biệt (Từ điển Bách khoa nông nghiệp, 1991).

Tác dụng dược lý

Dạng cất kéo hơi nước và dạng chiết từ trầm hương có tác dụng ức chế co bóp tự chủ của hồi tràng chuột lang và chống co thắt cơ trơn do histamin và acetylcholin gây nên. Trên mèo gây mê, trầm hương với liều 1,8 g/kg tiêm dưới da, có tác dụng làm giảm biên độ co bóp của ruột do tiêm acetylcholin gây nên, đồng thời làm giảm nhu động tự nhiên của ruột.

Tính vị, công năng

Trầm huơng có mùi thơm, vị cay, đắng, tính ôn, vào các kinh thận, tỳ, vị, có tác dụng giáng khí, ôn trung, noãn tliận, tráng nguyên dương, giảm dau, gây trấn tĩnh.

Công dụng

Trầm hương là nguyôn liệu chất thơm quý và vị thuốc đặc sản của Việt Nam chữa đau ngực, đau bụng, nấc, nôn mửa, hen suyễn, thận hư khí nghịch suyễn cấp, bí tiểu tiện, nam giới tinh lạnh. Liều lượng hàng ngàv : 1,5 - 4,0g dưới dạng bột, ngâm rượu hoặc mài với nước uống (không dùng dạng nước sắc vì thuốc sẽ mất hết mùi thơm). Dùng riêng hoặc phối hợp với các vị thuốc khác như nhục quế, hoàng liên, ô dược, bạch đậu khấu. Có nơi, người ta lấy gỗ trầm nấu nưóc tắm hoặc xông chữa trẻ em sài giật, dùng cây trầm non sao vàng sắc uống chữa ho và lá đắp chữa dau mắt đỏ. Chú ý : Bệnh nhân âm qụy hỏa vượng khi dùng trầm hương phải cẩn thận, không được dùng trầm hương cho phụ nữ có thai.

Trầm hương còn là một mặt hàng xuất khẩu có giá tri cao.

Bài thuốc có trầm hương

1. Chữa nôn mửa, đau bụng, đau dạ dày: Trầm hương lOg, nhục quế lOg, bạch đậu khấu 8g, hoàng liên 8g, đinh hương lOg. Tất cả tán nhò thành bột. Ngàv uống 3-4 lần, mỗi lần l,0g bột. Dùng nước nóng chiêu thuốc.

2. Chữa hen suyễn: Trầm hương l,5g, lá trắc bá 3,5g. Nghiền thành bột mịn, uống trước khi đi ngủ.

3. Chữa tinh thần bị xúc động, khí dồn lén thờ gấp, buồn bực không ăn được: Trầm hương phối hợp vói nhân sâm, ô được, hạt cau. Mỗi thứ lượng bằng nhau 6g. (Hành giản trân nhu).