Tiểu Kế

Tiểu Kế có tên nước ngoài: Creeping thistle (Anh); chardon des champs, cừse đes champs, surette đes champs (Pháp).

Họ: Cúc (Asteraceae).

Mô tả

Cây thảo, sống lâu năm, cao 0,6 - 1 m. Rễ hình trụ, to bằng ngón tay. Thân thẳng, có rãnh dọc và nhiều lông trắng bạc. Lá mọc so le, cuống rất ngắn hoặc gần như không cuống, gốc tròn, đầu thuôn nhọn, mép có răng không đều và gai nhỏ mềm sắc, mặt trên màu lục sẫm, mặt dưới có lông trắng bạc.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá và đầu cành thành đầu tròn, thường đơn độc; lá bắc xếp thành nhiều hàng không đều, những lá phía ngoài nhọn sắc; hoa rất nhiều, lưỡng tính, màu tím hồng, mào lông màu trắng bẩn; tràng hoa có ống loe, chia 5 cánh; nhị 5; bầu nhẵn.

Quả bế, hình thuôn, dẹt và nhẩn, có 5 khía mờ. Mùa hoa quả: tháng 4-9.

Phân bố, sinh thái

Cirsium Mill. là một chi lớn, có 380 loài là những cây dạng cỏ và bụi có gai, phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới Bắc bán cầu. Ở Việt Nam có 3 - 4 loài, tiểu kế là loài cây thuốc quý. Tiểu kế vốn là cây vùng ôn đới ấm phía bắc, thưòng mọc trốn các đồng cỏ hoặc đồi ở miền Đông Ấn Độ giáp Himalaya, Trung Quốc và một số tỉnh miền núi phía bắc Việt Nam. Những tỉnh có tiểu kế gồm Lai Châu (Sìn Hồ, Phong Thổ); Lào Cai (Sa Pa, Mường Khương, Bát Xát); Hà Giang (Đồng Văn, Mèo Vạc, Quản Bạ)... có tác giả cho rằng, cây phân bố đến tận Tây Nguyên (Võ Văn Chi, 1997). Độ cao phân bổ thường từ 1000 đến 2000 m (Đèo Hoàng Liên Sơn).

Tiểu kế thuộc loại cây ưa sáng và hơi chịu bóng, lúc còn nhỏ, thưòng mọc lẫn với các loại cây bụi và cỏ ở chân núi đá vôi, ven đồi và bờ nương rẫy. Hàng năm, cây con mọc từ hạt vào khoảng tháng 4 đến đầu tháng 5; ra hoa quả vào mùa thu và tàn lụi vào mùa đông. Phần gốc mang nhiều rễ củ vẫn tồn tại dưới mặt đất và có thể mọc lại vào giữa mùa xuân năm sau. Tiểu kế ra hoa quả nhiều, hạt có túm lông, phát tán nhờ gió. Tuy nhiên, do hạt quá nhẹ, lại có lúm lông nên thưòng bị mắc lại trên cỏ, không tiếp xúc được với đất, nên lượng cây con trong tự nhiên không nhiều.

Tiểu kế cũng là loài đã được xếp vào nhóm các cây thuốc diện quý hiếm, cần được bảo vệ ở Việt Nam. Tiểu kế trổng dược bằng hạt và từ các cây con thu thập trong tự nhiên. Những cây tiểu kế lấy ở Hà Giang, trồng tại vườn Trại thuốc Sa Pa, đều sinh trưởng và phát triển rất tốt.

Bộ phận dùng

Toàn cây, thu hái quanh năm, phơi khô.

Tính vị, công năng

Tiểu kế có vị chua, tính ôn, có tác dụng hoạt huyết, tán ứ, tiêu phù, tiêu viêm.

Công dụng

Cả cây tiểu kế được dùng chữa kinh nguyệt không đều, bạch đới, đau bụng kinh, vô kinh, bệnh đường tiết niệu. Ngày 10 - 30g, sắc uống. Dùng ngoài, rẽ tươi giã đắp chữa viêm vú, mụn nhọt, đòn ngã tổn thương, viêm mủ da, rắn cắn.