Cây Đũng

Heliciopsis lobata (Merr.) Sleum.

Tên đồng nghĩa: Helicia lobata Merr.

Tên khác: Cây đìa chụn, bàn tay ma.

Họ: Cơm vàng (Proteaceae).

Mô tả

Cây nhỡ, cao 5 - 7m hay hơn. Thân cành nhỏ cỏ lông nhung. Lá mọc so le, có cuống dài, gồm 3 dạng: dạng nguyên không xẻ thùy, hình tròn dài; dạng xẻ sâu 3 thùy, hình trứng, thùy hình tròn dài; dạng xẻ sâu lông chim, hình bầu dục; mép nguyên hơi lượn sóng.

Cụm hoa mọc ở kẽ những lá đã rụng thành chùm đơn, ngắn hơn lá; hoa màu vàng, đơn tính khác gốc, gần như không cuống; bao hoa gồm 4 phiến, mồi phiến mang 1 nhị, bầu không cuông có 1 ô. Quà hình trứng hay bầu dục, hơi dẹt, nhắn, khi chín màu nâu đen; hạt 1, hình bầu dục.

Phân bố, sinh thái

Họ Cơm vàng (Proteaceae) chỉ có khoảng 20 loài, thuộc 3 chi ở Việt Nam, trong đó chi Heliciopsis Sleum có 2 loài là cây đũng và loài H.terminalis (Kurz) Sleum. Sở dĩ có tên gọi là "bàn tay ma" bởi theo truyền thuyết của người Tày (Cao Bằng, Bắc Kạn), cây mọc ở các rừng thiêng, nơi an táng người chết, lá cây xẻ thùy như những bàn tay khổng lồ, canh giữ nơi yên nghỉ của những người đã khuất.

Ở Việt Nam, cây đũng phân bố rải rác ở các tỉnh miền núi phía Bắc, còn loài H.terminaỉis (Kurz) Sleum phân bố rộng hơn, cả ở Miền Bắc lẫn Miền Nam. Trên thế giới, cây đũng mới thấy nói có ở Trung Quốc (Nguyễn Tiến Bân và cs., 2005).

Cây đũng thuộc loại cây gỗ. nhỡ, mọc nhanh, trong các rừng cây lá rộng thường xanh thứ sinh do khai thác gỗ, trên đất feralit đỏ vàng có nhiều mùn và tầng đất thịt sâu (Vũ Văn Dũng, et al., 1997). Độ cao phân bố thường chỉ vài trăm mét, song không vượt quá độ cao 800m. Cây mọc từ hạt, sau 8-10 năm mới có hoa quà nhiều, tái sinh tự nhiên tốt từ hạt.

Bên cạnh công dụng làm thuốc, phần lõi gỗ của cây có thể sử dụng làm đồ gia dụng, ván thưng nhà. Quả chín ăn được.

Bộ phận dùng

Toàn cây, đã phơi hay sấy khô.

Tính vị, công năng

Cây đũng có vị nhạt, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc.

Công dụng

Đồng bào Dao ở vùng núi phía Bắc Việt Nam đã dùng toàn cây đũng với liều 60 - 90g, cắt nhỏ, phơi khô, sắc uống để chữa bệnh thấp khớp, nấu nước tắm cho phụ nữ sau khi đẻ để chống đau nhức, làm cho người chóng hồi phục sức khoẻ. Cũng được dùng chữa lao hạch, viêm gan virus.